Cavab 1:
- İnsanlıq tarixinin heç bir dövründə hədislər üçün istifadə olunan "ənənəli/sənədli" xəbər sistemindən istifadə edilməmişdir. Bu sistemdəki xəbərlərə inanmayanın başqa heç bir tarix məlumatına inanmaması lazım gələr.
- Bu sənəd zənciri içərisində yer alan ravilərin (hədis rəvayət edənlərin) qısa həyatları, doğumları, ölümləri, kimdən hədis rəvayət etdikləri haqqında səlahiyyət sahibi qəbul edilən alimlərin öz qənaətlərini yazdıqları önəmli RİCAL mənbələri vardır. Bu mənbələr hal-hazırda çap edilmişdir və ortadadır. Belə xüsusi səy ilə sırf hədislərin səhihlik və ya zəyiflik yönlərini ortaya qoymaq üçün gecəsini gündüzünə qatan təqva sahibi böyük İslam alimlərinin bu işlərinə güvənməyən kimsə başqa hansı elmi mənbəyə inanabilər ki?
- Bu sənəd zənciri içərisində yer alan ravilərin (hədis rəvayət edənlərin) qısa həyatları, doğumları, ölümləri, kimdən hədis rəvayət etdikləri haqqında səlahiyyət sahibi qəbul edilən alimlərin öz qənaətlərini yazdıqları önəmli RİCAL mənbələri vardır. Bu mənbələr hal-hazırda çap edilmişdir və ortadadır. Belə xüsusi səy ilə sırf hədislərin səhihlik və ya zəyiflik yönlərini ortaya qoymaq üçün gecəsini gündüzünə qatan təqva sahibi böyük İslam alimlərinin bu işlərinə güvənməyən kimsə başqa hansı elmi mənbəyə inanabilər ki?
- Hər bir ravi sadəcə bir hədis rəvayət etməmişdir ki, ravilərin sayının çoxluğundan şikayət edilsin və bunların həyatlarının müəyyənləşdirilməsinin çətinliyindən danışılsın... Bir ravi bəzən onlarla hədisin sənədində yer alır. Məsələn, Hz. Əbu Hureyrə, Hz. Aişə, Hz. İbn Məsud, Hz. İbn Ömər, Hz. İbn Amr b. As, Hz. Ənəs, Hz. İbn Abbas kimi səhabələrdən yüzlərlə, minlərlə hədis rəvayət edildiyi kimi, tabiin və təbə-i tabiindən də yüzlərlə hədis rəvayət edən alimlər vardır.
- Hər əsrdə müəyyən bəzi kimsələr çox böyük alim, çox dürüst, yalana əsla yönəlməyən, Allahdan çox qorxan insanlar olaraq tanınırlar. Və cəmiyyətin bu təxmini yüzdə yüzə yaxın bir nisbətdə doğru olur. Məsələn, dörd məzhəb imamları, Abdulqədir Gilani, Şah-ı Nəqşibənd kimi zatlar həm öz əsrlərində, həm də daha sonrakı əsrlərdə çox böyük, saleh, təqvalı şəxslər olaraq bilinmiş və bu qənaəti yanlış çıxaran heç bir davranışları da olmamışdır. Həmçinin İmam Qəzali, İmam Rəbbani, Bədiüzzaman Səid Nursi və bunlara bənzər böyük insanların bilərək Hz. Peyğəmbərə (əsm) böhtan ata biləcəklərinə ehtimal belə vermək ağlı başında insanın qəbul edə bilməyəcəyi bir xüsusdur.
- Hər əsrdə müəyyən bəzi kimsələr çox böyük alim, çox dürüst, yalana əsla yönəlməyən, Allahdan çox qorxan insanlar olaraq tanınırlar. Və cəmiyyətin bu təxmini yüzdə yüzə yaxın bir nisbətdə doğru olur. Məsələn, dörd məzhəb imamları, Abdulqədir Gilani, Şah-ı Nəqşibənd kimi zatlar həm öz əsrlərində, həm də daha sonrakı əsrlərdə çox böyük, saleh, təqvalı şəxslər olaraq bilinmiş və bu qənaəti yanlış çıxaran heç bir davranışları da olmamışdır. Həmçinin İmam Qəzali, İmam Rəbbani, Bədiüzzaman Səid Nursi və bunlara bənzər böyük insanların bilərək Hz. Peyğəmbərə (əsm) böhtan ata biləcəklərinə ehtimal belə vermək ağlı başında insanın qəbul edə bilməyəcəyi bir xüsusdur.
- Görəsən, həyatlarının etdikləri şahidlik ilə Allahdan çox qorxan, çox ibadət edən, bununla bərabər Hz. Peyğəmbərin (əsm) sözlərinin sərrafı olmuş hədis alimlərinin bilərək Allahın Elçisinə böhtan atmaları və ya pis olduqlarını bildikləri halda bəzi ravilərə güzəştə getmələri mümkündürmü?
- Hədis mənbələrində ən məşhur olan hədislərin başında:
- Hədis mənbələrində ən məşhur olan hədislərin başında:
“Kim bilərək mənə yalandan bir söz isnad edərsə, cəhənnəmdəki yerinə hazırlaşsın"
mənasındakı hədis-i şərif gəlir. Görəsən, bu hədisi hər an qarşılarında görən təqva sahibi alimlərin bilərək buna zidd hərəkət etmələri mümkündür?
- Quranda Hz. Peyğəmbərə (əsm) Quranın mətnini təbliğ etmə vəzifəsi ilə yanaşı onun mənasını açıqlama vəzifəsi də verilmişdir.
- Quranda Hz. Peyğəmbərə (əsm) Quranın mətnini təbliğ etmə vəzifəsi ilə yanaşı onun mənasını açıqlama vəzifəsi də verilmişdir.
mənasındakı ayələrdə bu xüsus açıqca vurğulanmışdır.“Rəsulum! Sənə bu Zikri/Quranı nazil etdik ki, özlərinə nazil ediləni insanlara açıqlayasan. Ola bilsin ki, düşünüb anlayarlar”. (Nəhl, 16/44),“Rəsulum! Sənə bu kitabı nazil etməyimiz sırf barəsində ixtilaf etdikləri həqiqətləri onlara açıqlaman və sırf iman edəsi adamlara hidayət və rəhmət olması üçündür”. (Nəhl, 16/64)
Buna görə Hz. Peyğəmbərin (əsm) Quranı təbliğ vəzifəsi ilə birlikdə -əlaqədar ayələri açıqca anaraq və ya anmadan lazımi xüsusları- açıqlamaq kimi məcburi bir təbyin/bəyan etmə vəzifəsi də vardır.
Beləcə, Hz. Peyğəmbərin istər feili (hərəkətləri ilə), istər qavli (sözləri ilə), istər təkriri (sükut etməsi ilə) olsun, etdiyi açıqlamalar sünnət ədəbiyyatını; sünnət isə hədis ədəbiyyatını meydana gətirmişdir. Bu ədəbiyyatda yer alan adamların mötəbər olub-olmadıqlarını aşkarlamaq üçün həyatları didik-didik edilmişdir. Ravinin hifzində (yaddaşında) və ya ədalətində ən kiçik bir ləkə gördükləri təqdirdə elmi şöhrətinə baxmadan onu cərh etmişdirlər (etibarsız qəbul etmişdirlər).
- Ümmətin ən ağıllı, ən zəkalı, ən məlumatlı, ən təqvalı, ən ibadətpərəst, ən dürüst olmağı ilə şöhrət qazanmış minlərlə İslam aliminin qəbul etdiyi bir həqiqəti qəbul etməmənin izah edilə biləcək bir tərəfi yoxdur. Nəfsimizin vəsvəsələrinə uyub Günəş kimi ortada olan səhih hədislərin varlığını inkar etmək yerdən göyə qədər uzanan bir haqsızlıqdır.
- Onu da unutmayaq ki, bilərək Hz. Peyğəmbərin (əsm) demədiyi bir sözü ona aid etmək nə qədər çirkindirsə, onun dediyi bir sözü də -doğru hesab etməyərək- inkar etmək o qədər çirkindir.
Cavab 2:
Hədis Hz. Peyğəmbərin (əsm) sözlərini, hərəkətlərini və təsdiq etdiyi şeyləri ifadə edən bir termindir. Eyni zamanda hədisləri müəyyənləşdirməyə, nəql etməyə və başa düşməyə yönəlmiş bir elm sahəsidir.
Etimologiyası və əhatə dairəsi
Öz sözləri haqqında "hədis" kəliməsini ilk dəfə Rəsul-i Əkrəmin istifadə etdiyi anlaşılır. Necə ki Əbu Hureyrənin Qiyamət günündə onun şəfaətinə kimin ilk öncə nail olacağını soruşmasının ardınca Rəsulullah:
Etimologiyası və əhatə dairəsi
Öz sözləri haqqında "hədis" kəliməsini ilk dəfə Rəsul-i Əkrəmin istifadə etdiyi anlaşılır. Necə ki Əbu Hureyrənin Qiyamət günündə onun şəfaətinə kimin ilk öncə nail olacağını soruşmasının ardınca Rəsulullah:
Qadın səhabələr Hz. Peyğəmbərə (əsm):"Ey Əbu Hureyrə! Hədisə olan marağını bildiyim üçün bu hədis haqqında ilk sualı sənin verəyəyini təxmin edirdim", - demişdir. (Buxari, Elm, 33; Riqaq, 51)
"Sənin sözündən (bihədisikə) sadəcə kişilər faydalanır" (Buxarî, İtisam, 9)
deyərək, onlar ilə söhbət etmək üçün bir gün ayırmasını istəyərkən "hədis" kəliməsindən istifadə etmələrini təsdiq etmiş, səhabə dövründə və daha sonrakı dönəmlərdə bu kəlimə Rəsul-i Əkrəmin sözləri ilə onun hərəkətləri və təsdiqetmələrini bildirən xəbərlər mənasında işlədilmişdir.
Hədis ilə sünnətin əhatə dairələri mövzusunda fərqli görüşlərin mövcud olması ilə bərabər bu iki termin yaxın mənalı olaraq Rəsulullahın (əsm) söz, hərəkət və təkrirləri (bir davranışı gördüyü zaman müdaxilə etməyərək sükut etməsi) üçün işlədilməsi, xüsusilə, hədis alimləri arasında daha çox qəbul görmüşdür.
Hədisin önəmi
Hədis ilə sünnətin əhatə dairələri mövzusunda fərqli görüşlərin mövcud olması ilə bərabər bu iki termin yaxın mənalı olaraq Rəsulullahın (əsm) söz, hərəkət və təkrirləri (bir davranışı gördüyü zaman müdaxilə etməyərək sükut etməsi) üçün işlədilməsi, xüsusilə, hədis alimləri arasında daha çox qəbul görmüşdür.
Hədisin önəmi
Hədislər ixtilaf etdikləri məsələləri insanlara açıqlayan, beləliklə onlar üçün hidayət və rəhmət mənbəyi olan Quran-ı Kərimin nazil edildiyi (Nəhl, 16/44, 64) bir Peyğəmbərin sözü olaraq üstün bir dəyər ifadə etdiyi kimi, Quranı hər kəsdən daha yaxşı başa düşən və ayələrdəki ilahi məqsədin nə olduğunu ən yaxşı bilən Allah Rəsulunun düşüncələri olaraq da böyük əhəmiyyət daşıyır.
Hz. Peyğəmbərin (əsm) insanlara sözləri ilə açıqladığı, hərəkətləri ilə tətbiq edilişini göstərdiyi ilahi əmrlərin başında namaz, oruc, zəkat və həcc kimi ibadətlər gəlir. Namazların hansı vaxtlarda, neçə rəkat və necə qılınacağı; orucun necə tutulacağı; zəkatın hansı mallardan, nə qədər veriləcəyi; həcc ibadətinin necə ediləcəyi kimi xüsuslar Quranda yer almayıb, hədislərlə aydınlıq gətirilmişdir. İslam fiqhinin bir çok məsələləri hədislərdə verilən məlumatlarla həll edilmişdir.
Ayrıca, Quranda bir neçə cür şərh edilə bildiyi üçün mənası asanlıqla başa düşülməyən (müşkil) ayələr, şirkin "zülüm" kəliməsi ilə təfsir edilməsində olduğu kimi genişmiqyaslı ifadələr ilə daha dar mənaların nəzərdə tutulduğu ayələr də hədis rəvayətləri sayəsində şərh edilə bilir.
Hədislər eyni zamanda Quranda yer almayan bir çox məsələlərə aydınlıq gətirmiş, bu mövzuların həyata keçirilmə formalarını göstərmişdir. Məsələn, bir qadının aybaşı halında qıla bilmədiyi namazları qəza etməyəcəyini, bir kişinin xanımı ilə eyni vaxtda onun xalası və bibisi ilə evlənə bilməyəcəyini, soy yaxınlığı səbəbi ilə evlənilməsi haram olan şəxslərlə süd yaxınlığı səbəbi ilə də evlənmənin haram olduğu kimi xüsusları, ayrıca şufa haqqı ilə bağlı hökmlər, nənə və baba tərəfindən qohumlara düşəsi miras kimi məsələlər Hz. Peyğəmbər (əsm) tərəfindən həll edilmişdir.
Hz. Peyğəmbərin (əsm) insanlara sözləri ilə açıqladığı, hərəkətləri ilə tətbiq edilişini göstərdiyi ilahi əmrlərin başında namaz, oruc, zəkat və həcc kimi ibadətlər gəlir. Namazların hansı vaxtlarda, neçə rəkat və necə qılınacağı; orucun necə tutulacağı; zəkatın hansı mallardan, nə qədər veriləcəyi; həcc ibadətinin necə ediləcəyi kimi xüsuslar Quranda yer almayıb, hədislərlə aydınlıq gətirilmişdir. İslam fiqhinin bir çok məsələləri hədislərdə verilən məlumatlarla həll edilmişdir.
Ayrıca, Quranda bir neçə cür şərh edilə bildiyi üçün mənası asanlıqla başa düşülməyən (müşkil) ayələr, şirkin "zülüm" kəliməsi ilə təfsir edilməsində olduğu kimi genişmiqyaslı ifadələr ilə daha dar mənaların nəzərdə tutulduğu ayələr də hədis rəvayətləri sayəsində şərh edilə bilir.
Hədislər eyni zamanda Quranda yer almayan bir çox məsələlərə aydınlıq gətirmiş, bu mövzuların həyata keçirilmə formalarını göstərmişdir. Məsələn, bir qadının aybaşı halında qıla bilmədiyi namazları qəza etməyəcəyini, bir kişinin xanımı ilə eyni vaxtda onun xalası və bibisi ilə evlənə bilməyəcəyini, soy yaxınlığı səbəbi ilə evlənilməsi haram olan şəxslərlə süd yaxınlığı səbəbi ilə də evlənmənin haram olduğu kimi xüsusları, ayrıca şufa haqqı ilə bağlı hökmlər, nənə və baba tərəfindən qohumlara düşəsi miras kimi məsələlər Hz. Peyğəmbər (əsm) tərəfindən həll edilmişdir.
Quran-i Kərimdə təmas edilməklə bərabər, haqqında çox məlumat verilməyən axirət həyatıyla bağlı xüsuslar, qəbir həyatı, yenidən dirilmə, məhşər, hesab, mizan, Cənnət və Cəhənnəmdəki həyat kimi mövzular da hədislər sayəsində öyrənilə bilinməkdədir. Əxlaqi fəzilətlər, mənəvi və ruhi inkişafı təmin edəcək qaydalar, nizamlı bir ailə həyatı üçün lazım olan davranış çeşidləri, insanlar arasında ictimai və ticari münasibətləri nizama salan hökmlər, idarə edicilərlə idarə olunanlar arasındaki münasibətlər və s. mövzular haqqında da hədislərdə ətraflı məlumat vardır.
Otuzdan çox ayədə Hz. Peyğəmbərə (əsm) itaətin əmr edilməsi və xüsusilə,
Otuzdan çox ayədə Hz. Peyğəmbərə (əsm) itaətin əmr edilməsi və xüsusilə,
"... Rəsulun sizə verdiyini alın, qadağan etdiyindən də çəkinin..." (Həşr, 59/7)
şəklindəki dəqiq bir təlimatın olması, Quranda açıqca anılmayan xüsuslarda Rəsul-i Əkrəmin ortaya qoyduğu tətbiqetmənin mənimsənməsinin lazım olduğunu göstərməkdədir.
Allah ilə Peyğəmbərin verdiyi hökmlərə müsəlmanların zidd hərəkət etmə şanslarının olmadığını (Əhzab, 33/36), aralarında yaranan anlaşılmazlıqlarda Peyğəmbəri hakim təyin edib onun verdiyi hökmə ürək rahatlığı ilə boyun əymədikcə iman etmiş hesab olunmayacaqlarını (Nisa, 4/65), Allaha və axirət gününə qovuşmağı arzulayanlala Allahı çox ananlar üçün Rəsulda gözəl bir örnəyin olduğunu (Əhzab, 33/21) ifadə edən ayələr Hz. Peyğəmbərin (əsm) söz və hərəkətlərinin müsəlmanlar üçün imtina edilməyəcək bir önəmə malik olduğunu ortaya qoymaqdadır.
Allah ilə Peyğəmbərin verdiyi hökmlərə müsəlmanların zidd hərəkət etmə şanslarının olmadığını (Əhzab, 33/36), aralarında yaranan anlaşılmazlıqlarda Peyğəmbəri hakim təyin edib onun verdiyi hökmə ürək rahatlığı ilə boyun əymədikcə iman etmiş hesab olunmayacaqlarını (Nisa, 4/65), Allaha və axirət gününə qovuşmağı arzulayanlala Allahı çox ananlar üçün Rəsulda gözəl bir örnəyin olduğunu (Əhzab, 33/21) ifadə edən ayələr Hz. Peyğəmbərin (əsm) söz və hərəkətlərinin müsəlmanlar üçün imtina edilməyəcək bir önəmə malik olduğunu ortaya qoymaqdadır.
“Allah sənə kitabı və hikməti endirdi, sənə bilmədiyin şeyləri öyrətdi." (Nisa, 4/113) və"Evlərinizdə oxunan Allahın ayələri və hikməti xatırlayıb üzərində düşünün." (Əhzab, 33/34)
mənasındakı ayələrdə Quran ilə birlikdə adı çəkilən hikmətin, xüsusilə, Quran ilə yan-yana anıldığı zaman Rəsulullahın (əsm) qavli (sözlü) və feili sünnətini ifadə etdiyi qəbul edilməkdədir. (Şafii, ər-Risalə, s. 78, 93, 103).
Allaha imanı ve itaəti əmr edən ayələrdə Rəsulullaha iman ve itaətin də şərt qoşulması alimlərin bu qənaətini gücləndirmişdir.
Allaha imanı ve itaəti əmr edən ayələrdə Rəsulullaha iman ve itaətin də şərt qoşulması alimlərin bu qənaətini gücləndirmişdir.
Bəzi hədislərdə yer alan "Allah belə buyurdu" və ya "Rəbbim mənə belə əmr etdi" kimi ifadələr, Rəsul-i Əkrəmin bəzi hədislərinin vəhy ünsürü olduğunu göstərməkdədir. "Qüdsi hədis" adlandırılan bu növ rəvayətlərin eyni hədis kitabının müxtəlif bəhslərində təkrarlandığı və ya bir başqa hədis kitabında yer aldığı zaman onun qüdsi hədis olduğunu göstərən: "Allah belə buyurdu", - ifadəsinin görünməsi qüdsi hədislərin müəyyənləşdirilə bilinməyəcək qədər çox olduğu fikrini yaratmaqdadır. (İbn Hacər, Fəthul-bari, 1, 174).
Quran-i Kərim ilə bərabər hədislərin də vəhy ünsürü olduğuna dair görüşün ən azından Həssən b. Ətiyyəyə (ö. 130/748) qədər getdiyi bilinməkdədir. (Darimi, Müqəddimə, 49).
İslam alimlərinin böyük bir hissəsi ilə birlikdə eyni görüşü qəbul edən İmam Şafii Quranı vəhy-i mətluv (oxunan vəhy) hesab etmiş, bunun müqabilində sünnət və ya hədislərə də vəhy-i ğayr-i mətluv (oxunmayan vəhy) deyilmişdir. Lakin hədislər mənası ilə bərabər sözlərinin də Allaha aid olmaması, həm sözləri, həm də mənası ilə möcüz olmaması, şəxsən Hz. Peyğəmbərin (əsm) əmri ilə hamısının yazıya alınmaması və ibadət məqsədi ilə əzbərlənib oxunmaması baxımından Qurandan ayrılmaqdadır.
mənasındakı ayə də bunu isbat etməkdədir. (İA, XI, 243)."... Rəsulun sizə verdiyini alın, qadağan etdiyindən də çəkinin..." (Həşr, 59/7)
Əsasən, İmam Şafii də Allahın Peyğəmbərə iki növ əmrinin olduğunu bildirərək bunların ilkini "vəhy" (Quran), ikincisini "risalət" adlandırarkən eyni məntiqlə hərəkət etmiş olmalıdır. (əl-Ümm, V, 127).
Hədislərin məna və məfhumlarının vəhy əsaslı olduğu fikrini müdafiə edənlər bunların ya Cəbrail vasitəsi ilə bildirildiyini (Darimi, Müqəddimə, 49; Şatıbi, IV, 24) və ya yuxuda, yaxud ayıq ikən ilham edildiyini deyirlər. Cəbrailin bəzən insan şəklində Hz. Peyğəmbərin (əsm) yanına gələrək bəzi ibadətlərin mahiyyəti və tətbiqetmə formaları mövzusunda açıqlamalar etməsi (Müsnəd, II, 325; IV, 129, 161; Müslim, Məsacid, 166, 167), bundan başqa yəhudi alimlərinin Rəsul-i Əkrəmi sınamaq məqsədi ilə soruşduqları və ya soruşacaqları sualların (Müsnəd, III, 108, 113), yaxud bəzi müsəlmanların bilmədikləri xüsuslarda ona yönəldilən sualların (Buxari, Fəzailul-Quran, 2) cavablarını öyrətməsi hədis və sünnətin vəylə yaxından bağlılığını göstərməkdədir.
Alimlər Hz. Peyğəmbərin (əsm) Allahdan Quran vəhyindən əlavə də vəhy aldığına bəzi ayələrdə də işarə edildiyini bildirirlər. Məsələn, Hz. Hafsaya bir sirr verən Rəsul-i Əkrəmin bunu heç kimə deməməsini bildirdiyi halda Hz. Hafsanın o sirri Hz. Ayşəyə deməsinin ardınca Allahın bu durumu Rəsuluna (Quran xaricində bir vəhy ilə) bildirməsi və daha sonra bu hadisədən Quranda bəhs edilməsi (Təhrim, 66/3); 6-cı ilin Zülqədə ayında (Mart, 628) ümrə etmək üçün Məkkəyə hərəkət etmədən öncə Rəsul-i Əkrəmin yuxusunda Məkkəyə gedib təvaf etdiyini görməsi və bunu əshabına xəbər verməsi, lakin Hudəybiyədən daha irəliyə gedə bilməyib burada məkkəlilərlə bir sözləşmə etmə məcburiyyətində qalanda bəzi səhabələrin öz təəssüflərini Rəsulullaha bildirərək vədinin həyata keçmədiyini xatırlatmalarından sonra Peyğəmbərin yuxusunun doğruluğunu bildirən ayənin nazil olması (Fətih, 48/27) və digər bəzi nümunələr Rəsul-i Əkrəmə Quran vəhyinin xaricində də Allah tərəfindən məlumat çatdırıldığını ortaya qoymaqdadır.
Bu halda hədislərdə Peyğəmbərin rolu deyəcəyi bir şeyi öz söz qəliblərinə tökmək və ya hərəkət və davranışlarıyla göstərməkdən ibarətdir.
Buna müqabil Hənəfi imamlarının vəhy təsnifinə görə (Ərdoğan, s. 77-78) hədislərin yaranmasında Rəsulullahın rəy və ictihadının da rolu vardır. Ancaq onun davamlı olaraq vəhyin nəzarətində olması, risalətiylə bağlı mövzularda nadirən baş vermiş olan xətalı fikir və ictihadlarının vəhylə düzəldilməsi səbəbilə (məsələn, bax: Ənfal, 8/67; Tövbə, 9/43; Təhrim, 66/1; Əbəsə, 80/1-10) bu növ hədislər də bir növ vəhy hesab edilmişdir.
Rəsul-i Əkrəmin "ismət" özəlliyi ilə də bağlı olan, əlavə olaraq onun yüksək əqli və zehni zəkası (fətanət), geniş təcrübələri sayəsində məqsədəuyğun ictihadlar etməsinin lazım gəldiyi fikrindən qaynaqlandığı başa düşülən bu son görüş diqqətə alındığında hədislərin vəhy ünsürü və ya Peyğəmbərin rəy və ictihadları sayılması xüsusundakı fikir ayrılıqlarının hədislərin dəyəri baxımından praktikada çox önəmi qalmamaqdadır. Çünki Rəsul-i Əkrəmin geniş mənada dinlə bağlı olan söz, hərəkət və təkrirlərinin ilahi qüvvənin nəzarəti altında tutulub lazım gəldiyində təshih edilməsi hədislərin ümumi olaraq vəhyin məqsədinə uyğunluğu və hökmlərinin qaneediciliyini qəbul etməyi lazımlı etməkdədir.
Bütün bu xüsuslar Hz. Peyğəmbərin (əsm) hədis və sünnətinin fiqhi baxımdan daşıdığı dəyəri də göstərməkdədir.
Buna müqabil Hənəfi imamlarının vəhy təsnifinə görə (Ərdoğan, s. 77-78) hədislərin yaranmasında Rəsulullahın rəy və ictihadının da rolu vardır. Ancaq onun davamlı olaraq vəhyin nəzarətində olması, risalətiylə bağlı mövzularda nadirən baş vermiş olan xətalı fikir və ictihadlarının vəhylə düzəldilməsi səbəbilə (məsələn, bax: Ənfal, 8/67; Tövbə, 9/43; Təhrim, 66/1; Əbəsə, 80/1-10) bu növ hədislər də bir növ vəhy hesab edilmişdir.
Rəsul-i Əkrəmin "ismət" özəlliyi ilə də bağlı olan, əlavə olaraq onun yüksək əqli və zehni zəkası (fətanət), geniş təcrübələri sayəsində məqsədəuyğun ictihadlar etməsinin lazım gəldiyi fikrindən qaynaqlandığı başa düşülən bu son görüş diqqətə alındığında hədislərin vəhy ünsürü və ya Peyğəmbərin rəy və ictihadları sayılması xüsusundakı fikir ayrılıqlarının hədislərin dəyəri baxımından praktikada çox önəmi qalmamaqdadır. Çünki Rəsul-i Əkrəmin geniş mənada dinlə bağlı olan söz, hərəkət və təkrirlərinin ilahi qüvvənin nəzarəti altında tutulub lazım gəldiyində təshih edilməsi hədislərin ümumi olaraq vəhyin məqsədinə uyğunluğu və hökmlərinin qaneediciliyini qəbul etməyi lazımlı etməkdədir.
Bütün bu xüsuslar Hz. Peyğəmbərin (əsm) hədis və sünnətinin fiqhi baxımdan daşıdığı dəyəri də göstərməkdədir.
Rəsul-i Əkrəmin hörmətinə, verdiyi hökmlərin önəminə işarət edən ayələr onun sözlərinin, əmr və qadağalarının Qurandakı hökmlərdən ayrı hesab oluna bilinməyəcəyini, bunların İslami hökmlərin bir parçası olaraq qəbul edilməsinin labüdlüyünü ortaya qoymaqdadır. (Şatıbi, IV, 14-15).
Hz. Peyğəmbər bu vəziyyəti: "Mənə kitabla birlikdə onun bir bənzəri daha verildi" (Əbu Davud, Sünnət, 5) sözü ilə ifadə etmişdir. Muaz b. Cəbəlin Yəmənə vali olaraq göndəriləcəyi ərəfədə orada necə hökm verəcəyini soruşan Hz. Peyğəmbərə (əsm) Quranda tapa bilmədiyi mövzularda Rəsulullahın sünnətinə baş vuracağını deməsi və bunun Rəsul-i Əkrəm tərəfindən məmnuniyyətlə qarşılanması, Hz. Əbu Bəkir ilə Hz. Ömərin xəlifəlik zamanı boyunca Quranda tapa bilmədikləri mövzularda hədisə müraciət etmələri, sünnət və hədisin Qurandan sonra müraciət ediləcək ikinci mənbə olduğunu göstərməkdədir.
Bütün məzhəb imamları öz qənaətləri səhih bir hədislə ziddiyət təşkil etdiyi təqdirdə şəxsi fikirlərindən imtina edərək o hədisi qəbul etdiklərini bildirmişdirlər. İmam Şafiinin: "Rəsulullahın sözünün yanında kimin başqa bir dəyəri ola bilər?" - deməsi də ilk imamların hədisə olan nöqteyi-nəzərini ifadə edir.
Hədislərin Təsbiti
Bütün məzhəb imamları öz qənaətləri səhih bir hədislə ziddiyət təşkil etdiyi təqdirdə şəxsi fikirlərindən imtina edərək o hədisi qəbul etdiklərini bildirmişdirlər. İmam Şafiinin: "Rəsulullahın sözünün yanında kimin başqa bir dəyəri ola bilər?" - deməsi də ilk imamların hədisə olan nöqteyi-nəzərini ifadə edir.
Hədislərin Təsbiti
Qədimdən bəri şeir, xitabət, müharibə hekayələri (əyyamül-ərəb) və nəsəb məlumatlarından əmələ gələn mədəniyyətlərini şifahi yolla nəql etmə ənənəsinə sahib olan ərəblərin əzbərləmə bacarığı çox inkişaf etmişdi.
Bununla bərabər İslamiyyətin yaranması zamanlarında önəmli bir ticarət mərkəzi mövqeyində olan Məkkədə oxuyub yazma bilənlərin sayı Mədinəyə görə daha çox idi. Bunların müsəlman olanları İslamiyyətin ilk dövrlərində Hz. Peyğəmbərin əmrlərindən hərəkətə keçərək Quran-i Kərimi yazmaqla məşğul olmuşdu.
Digər tərəfdən öz sözlərinin ilahi kitabla qarışa bilmə ehtimalını və ya hədisləri yazmaqla məşğul olanların Quranın yazımından uzaqlaşacaqlarını göz önündə saxlayan Rəsul-i Əkrəm hədislərin sadəcə şifahi olaraq rəvayət edilməsinə icazə vermişdir. (Müslim, Zühd, 72)
Bununla bərabər İslamiyyətin yaranması zamanlarında önəmli bir ticarət mərkəzi mövqeyində olan Məkkədə oxuyub yazma bilənlərin sayı Mədinəyə görə daha çox idi. Bunların müsəlman olanları İslamiyyətin ilk dövrlərində Hz. Peyğəmbərin əmrlərindən hərəkətə keçərək Quran-i Kərimi yazmaqla məşğul olmuşdu.
Digər tərəfdən öz sözlərinin ilahi kitabla qarışa bilmə ehtimalını və ya hədisləri yazmaqla məşğul olanların Quranın yazımından uzaqlaşacaqlarını göz önündə saxlayan Rəsul-i Əkrəm hədislərin sadəcə şifahi olaraq rəvayət edilməsinə icazə vermişdir. (Müslim, Zühd, 72)
Əsasən, səhabələr Allah ilə davamlı olaraq əlaqədə olduğunu bildikləri Peyğəmbərə səmimiyyətlə inanıb bağlandıqları üçün onun hər buyuruğunu və hərəkətini böyük bir diqqətlə izləyərək yaddaşlarına həkk edirdilər. Yazılı mənbələrə önəm verən müasir düşüncə tərzinin əksinə, o günün insanları fövqəladə bir hafizə gücünə sahib idi. (Seyyid Hüseyn Nəsr, s. 89) Sadə və təbii məişətləri səbəbilə zehinləri təmiz olan bu insanların içində eşitdikləri uzun bir şeiri və ya çıxışı həmin an əzbərləyə biləcək qədər güclü yaddaşa sahib olanlar da var idi. Hz. Peyğəmbərin (əsm) bəzi önənli sözlərini üç dəfə təkrarlaması (Buxari, Elm, 30) və sözlərini sayıla bilinəcək dərəcədə yavaş-yavaş tələffüz etməsi (Buxari, Mənakib, 23) səbəbilə dinləyicilər dediklərini asanlıqla öyrənə bilirlərdi.
Kənd təsərrüfatı və ticarət kimi işlərlə məşğul olduqlarından Rəsul-i Əkrəmin yanında dayana bilməyən səhabələr ilk fürsətdə onun dediyi sözləri öyrənməyə çalışırdılar. Rəsulullahın məclislərinə növbə ilə qatılan və əmrlərini dinləyib anlamağa çalışan səhabələr də (Buxari, Elm, 27) eşidib öyrəndikləri hədisləri öz aralarında müzakirə edirdilər. (Xətib, əl-Cami li-əxlaqir-rasul, I, 236-239) Əshabın son dərəcə önəm verdiyi bu müzakirə adəti daha sonra da davam etdirilmişdir. (Darimi, Müqəddimə, 51)
Kənd təsərrüfatı və ticarət kimi işlərlə məşğul olduqlarından Rəsul-i Əkrəmin yanında dayana bilməyən səhabələr ilk fürsətdə onun dediyi sözləri öyrənməyə çalışırdılar. Rəsulullahın məclislərinə növbə ilə qatılan və əmrlərini dinləyib anlamağa çalışan səhabələr də (Buxari, Elm, 27) eşidib öyrəndikləri hədisləri öz aralarında müzakirə edirdilər. (Xətib, əl-Cami li-əxlaqir-rasul, I, 236-239) Əshabın son dərəcə önəm verdiyi bu müzakirə adəti daha sonra da davam etdirilmişdir. (Darimi, Müqəddimə, 51)
Hz. Peyğəmbərin (əsm) səhabələrə öz sözlərini dinləyib öyrənmələrini əmr etməsi və öyrəndiklərini başqalarına təbliğ edənlərə xeyir dua etməsi (Buxari, Elm, 9) onların hədisləri bir ibadət kimi öyrənib başqalarına nəql etmələrinə səbəb olmuşdur.
Ayrıca Məscid-i Nəbəvinin yanında yaşayan və sayları, əsasən, yetmiş radələrində olan (Buxari, Salat, 58) əhli-i Suffə də Rəsulullahdan hədis təhsili görmüşdür. Bəzi hədislərin fərqli sayda səhabələr tərəfindən rəvayət edilməsi Hz. Peyğəmbərin onu dediyi və ya hüzurunda bir hadisə baş verdiyi zaman yanında olanların sayı ilə bağlıdır.
Səhabələrin Rəsul-i Əkrəmdən özlərinin eşitmədikləri hədisləri öyrənmə cəhdləri onun vəfatından sonra da davam etmişdir. Cabir b. Abdullahın, Abdullah b. Üneysin bildiyi bir hədisi yenə də başqasından öyrənmək üçün Mədinədən Şama səyahət etdiyi (Buxari, Elm, 19), Əbu Əyyub əl-Ənsarinin Rəsul-i Əkrəmdən eşitdiyi bir hədisi Misirdə olan Ukbə b. Amir əl-Cühəni ilə görüşüb dəqiqləşdirmək üçün Mədinədən oraya qədər getdiyi (Müsnəd, IV, 159) bilinir.
Daha sonrakı illərdə isə ayələrin çoxunun nazil olması, bunların yazılmasında lazımi diqqətin göstərilməsi, Quran hafizlərinin çoxalması, müsəlmanların əksəriyyəti tərəfindən Quran üslubunun qavranılması və artıq öz sözlərinin Quranla qarışa bilməsi ehtimalının və ya hədislə məşğul olub Quranı yaddan çıxarma qorxusunun qalmamasının ardınca hədisləri yazmaq istəyənlərə icazə vermişdir. (Tirmizi, Elm, 12; Darimi, Müqəddimə, 43) Vəfatından bir müddət öncə Rəsulullahın müsəlmanlara doğru yoldan ayrılmamaları üçün məktub yazmağı düşünməsi (Buxari, Elm, 39) və sözlərinin Əbu Şah üçün yazılmasına icazə verməsi onun həyatının son dönəmində də hədislərin yazılmasına qarşı olmadığını göstərir.
Rəsul-i Əkrəmdən bu mövzuda icazə alan səhabələr eşidib öyrəndəkləri hədisləri həm əzbərlədilər, həm də yazdılar. (Müsnəd, II, 403) "Səhifə" adıyla anılan bu sənədləri qələmə alan səhabələr arasında minə yaxın hədisi ehtiva edən əs-Səhifətüs-sadiqanın sahibi Abdullah b. Amr b. As başda olmaqla Sad b. Ubadə, Muaz b. Cəbəl, Əli b. Əbu Talib, Amr b. Hazm əl-Ənsari, Səmurə b. Cündəb, Abdullah b. Abbas, Cabir b. Abdullah, Abdullah b. Əbu Əvfa və Ənəs b. Malik yer almaqdadır.
Bu ilk yazılı qaynaqlardan biri olub Əbu Hureyrə tərəfindən tələbəsi Həmmam b. Münəbbihə yazdırılan və içində 138 hədis olan Səhifətü Həmmam b. Münəbbih (əs-Səhifətüs-səhiha) ilk dəfə Muhəmməd Həmidullah tərəfindən yayınlanmışdır.
Əbu Musa əl-Əşarinin oğlunun, ondan da nəvəsinin rəvayət etdiyi Müsnədü Büreyd adı ilə tanınan qırx hədislik cüzün də adı burada qeyd edilməlidir. (Süleymaniyə ktb., Şəhid Ali Paşa, n: 541, vr: 136a-i 74b)
İlk dövrlərdə hədislərin kitab halına gətirilməsi halında onların Allahın kitabı ilə bərabər tutulacağı və ya Quran-i Kərimdən çox hədislərlə məşğul olunacağı qorxusu daşıyanlar hədislərin əzbərlənmələrini tövsiyə etmiş, daha anlayışlı olanlar isə əzbərləmədən əvvəl yazıla biləcəyini, lakin əzbərləndikdən sonra yazılı mətnlərin yox edilməsinin lazımi olduğunu demişdirlər. (Xətib əl-Bağdadi, Təqyidül-İlim, s. 58-63)
Qurana laqeyd yanaşılacağı düşüncəsiylə başlanğıcda hədislərin yazılmasına qarşı olan səhabələr arasında Abdullah b. Məsud, Əbu Musa əl-Əşari, Əbu Hureyrə, Abdullah b. Abbas, Əbu Səid əl-Xudri və Abdullah b. Ömər də yer almaqdadır. Lakin onların hamısı diqqətsiz və səmimiyyətsiz raviləri (hədis rəvayət edənləri) gördükləri zaman bu fikirlərindən imtina edərək hədislərin yazılmasını tövsiyə etmiş, tələbələrinə hədis yazdırmış, hətta özləri də hədislərin yazılı olduğu mətnlər əldə etmişdirlər.
Hədislərin Rəvayəti
Hz. Əbu Bəkir və Hz. Ömər kimi bəzi idarəçilərin çox hədis rəvayət edilməsinə qarşı olmalarına baxaraq onların hədislərə və ya hədis ravilərinə güvənmədikləri nəticəsini çıxarmaq doğru deyildir. Xüləfa-i Raşidinin həllini Quranda tapa bilmədiyi bir çox məsələlərdə hədisə baş vurduğu, hətta ortaya çıxan problemlərə həll gətirəcək hədislərin mövcud olub-olmadığını təsbit etmək üçün səhabələrlə istişarə etdiyi bilinməkdədir. (Buxari, Tibb, 30; Müslim, Səlam, 98; Əbu Davud, Fəraiz, 5; Tirmizi, Talaq, 23; Darimi, Müqəddimə, 20)
İlk xəlifələrin hədis rəvayəti mövzusundakı diqqətliliyi yaddaşa əsaslanan rəvayətə üstünlük vermək səbəbindən rəvayətlərin əhatə etdiyi mövzular üzərində yetəri qədər düşünməyə laqeyd yanaşmaq kimi bir qorxudan qaynaqlanmış ola bilər. Hz. Ömərin İraq bölgəsinə göndərdiyi adamlarıyla birlikdə Mədinə xaricinə qədər gəzərək onlara getdikləri yerdəki insanların yeni müsəlman olduqlarını, bu səbəblə hələ Quranı doğru oxuya bilmədiklərini xatırlatması və bu durumdakı kimsələrə önəmli məsələlərdə ehtiyaclarına yetəcək qədər hədis rəvayət edib bundan əlavəsindən uzaq durmalarını özəlliklə tapşırması da (İbn Macə, Müqəddimə, 3; Darimi, Müqəddimə, 28) eyni narahatlığa əsaslanmaqdadır.
Fəraiz və sünnəti Quran öyrənirmiş kimi öyrənməyi tövsiyə edən (Darimi, Fəraiz, 1), Qadi Şürəyhə həllini Quranda tapa bilmədiyi bir məsələ üçün Rəsulullahın sünnətinə müraciət etməsini əmr edən (Darimi, Müqəddimə, 20) Hz. Ömərin hədislərin rəvayət edilməsinə qarşı olduğunu düşünmək mümkün deyildir. Onun səhabələri az hədis nəql etməyə məcbur etməsinin bir səbəbi də onları rəvayət etmə mövzusunda mümkün olduğu qədər diqqətli davranmağa yönəltmək istəməsidir.
Bəzi səhabələr çox hədis rəvayət etmənin hədis mətnlərində artıqlıq və ya əskiklik növündən xətalara səbəb ola biləcəyi və beləcə Hz. Peyğəmbərə yanlış sözlər isnad ediləcəyi qorxusu daşımışdırlar. Əsasən, hər eşitdiyini rəvayət etməsinin insanı yalançı vəziyyətinə sala biləcəyini bildirən hədis də (Müslim, Müqəddimə, 5) onları bu mövzuda ehtiyatlı davranmağa və az hədis rəvayət etməyə sövq etmişdir.
Necə ki ilk dörd xəlifə ilə Zübeyr b. Əvvam, Əbu Ubəydə b. Cərrah, Zeyd b. Ərkam, Abdullah b. Ömər kimi səhabələr bu mövzuda son dərəcə ehtiyatlı davranmış və hədisləri sözbəsöz rəvayət etməyə etina göstərmişdirlər.
Necə ki ilk dörd xəlifə ilə Zübeyr b. Əvvam, Əbu Ubəydə b. Cərrah, Zeyd b. Ərkam, Abdullah b. Ömər kimi səhabələr bu mövzuda son dərəcə ehtiyatlı davranmış və hədisləri sözbəsöz rəvayət etməyə etina göstərmişdirlər.
Hədis rəvayətində ehtiyatlı olmaqla bərabər öz məlumatını başqalarından əsirgəyənləri qınayan ayət və hədislərin təsiri ilə (Bəqərə, 2/159-160, 174-176; Buxari, Elm, 42; İbn Macə, Müqəddimə, 24; Müsnəd, 11, 296, 499, 508) Hz. Aişə, Ənəs b. Malik, Abdullah b. Məsud, Əbu Səid əl-Xudri və Əbu Hureyrə kimi səhabələr bu mövzuda daha rahat davranmış və hədislərin məna ilə rəvayət edilməsinə qarşı çıxmamışdır.
Hz. Peyğəmbər (əsm) zamanında müsəlmanlar hədis rəvayətində yanılma və ya unutma ola biləcəyini düşünməmişdirlər. "Ürəklərində olanı özlərinə xəbər verəcək bir surənin nazil edilməsindən" (Tövbə, 9/64) qorxan münafiqlər da Rəsul-i Əkrəmin demədiyi bir sözü ona isnad etməkdən çəkinmişdirlər.
Hz. Peyğəmbərin (əsm) vəfatından sonra hədislərin qəbulunda daha diqqətli davranmanın gərəkliliyini hiss edən Xüləfa-i Raşidin və öndə gələn səhabələr Rəsulullahdan şəxsən eşitmədikləri bir hədisi rəvayət edənlərdən ya Hz. Ömərin etdiyi kimi o hədisi Allahın Rəsulundan eşidən bir şahid gətirmələrini istəmiş (Buxari, İstizan, 13) və ya Hz. Əlinin etdiyi kimi hədisi Hz. Peyğəmbərdən eşitdiyinə dair and içdirtmiş (Müsnəd, 1, 2, 10), yaxud da Hz. Aişənin etdiyi kimi ravisini yaxşı öyrənib-öyrənmədiyini anlamaq üçün aradan uzun zaman keçdikdən sonra təkrar soruşaraq hədisi yoxlamışdır. (Müslim, Elm, 14)
Hz. Əbu Bəkrin Rəsulullahdan eşidən səhabələrdən əldə edib yazdığı 500 hədisi yandırması rəvayət əsnasında bir xəta edilmiş ola biləcəyi əndişəsindən qaynaqlanmışdır. (Zəhəbi, Təzkirətül-hüffaz, s. 5) Hədislərin yazılmasını düşünən Hz. Ömərin öndə gələn səhabələrlə bir ay boyunca müzakirə etdikdən sonra bu düşüncəsindən daşınması da bu işin Qurana laqeyd yanaşılmasına yol aça biləcəyinə dair narahatlığa əsaslanmaqdadır. (Xətib, Təqyidül-ilim, s. 50-51)
Hədisləri bir kitabda toplamağı düşünən kəsləri haqlı çıxaran səbəblər zamanla çoxluq qazanmışdır. Xəlifə Ömər dövründən etibarən fəthlərin getdikcə çoxalması, hədisləri bilən səhabələrin vəfat etməsi, səhabələrin Mədinədən ayrılmasını doğru hesab etməyən Hz. Ömərin vəfatından sonra Xəlifə Osmanın buna əngəl olmamasının ardınca bir çox səhabələrin Mədinədən ayrılması bu mövzuda tədbir almağı zəruri etmişdir.
Hz. Peyğəmbərin (əsm) vəfatından sonra hədislərin qəbulunda daha diqqətli davranmanın gərəkliliyini hiss edən Xüləfa-i Raşidin və öndə gələn səhabələr Rəsulullahdan şəxsən eşitmədikləri bir hədisi rəvayət edənlərdən ya Hz. Ömərin etdiyi kimi o hədisi Allahın Rəsulundan eşidən bir şahid gətirmələrini istəmiş (Buxari, İstizan, 13) və ya Hz. Əlinin etdiyi kimi hədisi Hz. Peyğəmbərdən eşitdiyinə dair and içdirtmiş (Müsnəd, 1, 2, 10), yaxud da Hz. Aişənin etdiyi kimi ravisini yaxşı öyrənib-öyrənmədiyini anlamaq üçün aradan uzun zaman keçdikdən sonra təkrar soruşaraq hədisi yoxlamışdır. (Müslim, Elm, 14)
Hz. Əbu Bəkrin Rəsulullahdan eşidən səhabələrdən əldə edib yazdığı 500 hədisi yandırması rəvayət əsnasında bir xəta edilmiş ola biləcəyi əndişəsindən qaynaqlanmışdır. (Zəhəbi, Təzkirətül-hüffaz, s. 5) Hədislərin yazılmasını düşünən Hz. Ömərin öndə gələn səhabələrlə bir ay boyunca müzakirə etdikdən sonra bu düşüncəsindən daşınması da bu işin Qurana laqeyd yanaşılmasına yol aça biləcəyinə dair narahatlığa əsaslanmaqdadır. (Xətib, Təqyidül-ilim, s. 50-51)
Hədisləri bir kitabda toplamağı düşünən kəsləri haqlı çıxaran səbəblər zamanla çoxluq qazanmışdır. Xəlifə Ömər dövründən etibarən fəthlərin getdikcə çoxalması, hədisləri bilən səhabələrin vəfat etməsi, səhabələrin Mədinədən ayrılmasını doğru hesab etməyən Hz. Ömərin vəfatından sonra Xəlifə Osmanın buna əngəl olmamasının ardınca bir çox səhabələrin Mədinədən ayrılması bu mövzuda tədbir almağı zəruri etmişdir.
Yeni fəth edilən ölkələrin xalqlarından pis niyyətli adamların xüsusilə son iki xəlifənin şəhid edilməsindən sonra dini korlamağa təşəbbüs etmələri hədisləri yazı ilə təsbit edib qoruma altına almağı zəruri hala gətirdiyi üçün əvvəllər bu işə qarşı olanların çoxu daha sonra buna tərəfdar olmuş, tanınmış səhabələrin tələbələri onlardan eşitdiklərini qeyd etmək üçün kağız tapa bilmədikləri zaman paltarlarına, səmərlərin arxasına, hətta divarlara belə yazacaq qədər bu mövzunu önəmsəmişdilər. (Darimi, Müqəddimə, 43)
Beləliklə, hədislər onları rəvayət etməyi ibadət sayan çalışqan adamlarn səyləri sayəsində itməkdən xilas olmuşdur. Bir təsbitə görə hicrətin I əsrində tabiindən olan tələbələrinə hədis yazdıran səhabələrin sayı əlliyə çatmışdır. (M. Mustafa əl-Azami, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 34-58)
Hədis rəvayəti ilə məşğul olan tabiinlər səhabələrdən daha çoxdur. Bunlar arasında bir hədis üçün günlərcə yolçuluq etməyi gözə alan Səid b. Müsəyyəb, eşitdikləri rəvayətləri dərhal qeyd etmələri ilə tanınan Səid b. Cübəyr və İbn Şihab əz-Zühri kimi bir çox mühəddislərin adı çəkilə bilər.
Tabiinlər içində əvvəlləri hədislərin yazılmasına qarşı ikən, sonradan bu fikirdən daşınanlarla həyatlarının ilk dönəmlərindən etibarən hədisləri yazmadığına peşmanlıq duyanların çox olması bu nəsildə hədisləri yazma işinin böyük razılıq gördüyünü ortaya qoymaqdadır.
Hədislərin Tədvini/Toplanması və Təsnifi
Hədislərin tədvinini tezləşdirən səbəblərin başında Hz. Osmanın şəhid edilməsi hadisəsindən dərhal sonra Xavaric və Qaliyyə kimi siyasi firqələrin, I (VII) əsrin sonlarından etibarən Qədəriyyə və Mürciə, bir müddət sonra da Cəhmiyyə və Müşəbbihə kimi etiqadi məzhəblərin ortaya çıxması gəlir.
Mühafizəkar çoxluğuna qarşı olan bu firqə və məzhəb tərəfdarlarına sərf eləməyən hədisləri inkar etmələri, fikirlərini dəstəkləmək məqsədi ilə hədis uydurmaları hədisləri toplamaqla məşğul olan şəxsləri mövzu barəsində düşünməyə və bunun qarşısını almağa təşviq etmişdir. Özəlliklə Şianın öz qruplarının lehinə, daha sonra da Abbasi xilafəti tərəfdarlarının xəlifələr lehinə rəvayətlər yaratmaları, ayrıca bəzi mənfəətçilərlə irq və məzhəb təəssübünə qapılmış cahillərin və İslam əleyhdarlarının öz düşüncələri yönündə hədis uydurub yaymaları, bəzi adamların xoş niyyətlə də olsa bunlara hədis uyduraraq qarşılıq verməsi tədvinə tərəfdar olmayan mühəddislərin bu mövzuya olan düşüncələrini dəyişdirmişdir.
Ayrıca bu cür hadisələr onları diqqətsiz və səmimiyyətsiz ravilərə qarşı daha təmkinli davranmağa, rəvayət etdikləri hədisləri kimdən aldıqlarını soruşmağa, bidətçilərin rəvayətlərinən uzaq durmağa vadar etmiş (Darimi, Müqəddimə, 38) və I əsrin ilk yarısından etibarən rəvayətdə isnad məsələsi gündəmə gəlmişdir.
İsnadın başlamasından etibarən Əhli Sünnətə mənsub ravilərin rəvayətləri qəbul görmüş, bidət əhlinin rəvayətləri alınmamışdır. (Müslim, Müqəddimə, 5)
Mühafizəkar çoxluğuna qarşı olan bu firqə və məzhəb tərəfdarlarına sərf eləməyən hədisləri inkar etmələri, fikirlərini dəstəkləmək məqsədi ilə hədis uydurmaları hədisləri toplamaqla məşğul olan şəxsləri mövzu barəsində düşünməyə və bunun qarşısını almağa təşviq etmişdir. Özəlliklə Şianın öz qruplarının lehinə, daha sonra da Abbasi xilafəti tərəfdarlarının xəlifələr lehinə rəvayətlər yaratmaları, ayrıca bəzi mənfəətçilərlə irq və məzhəb təəssübünə qapılmış cahillərin və İslam əleyhdarlarının öz düşüncələri yönündə hədis uydurub yaymaları, bəzi adamların xoş niyyətlə də olsa bunlara hədis uyduraraq qarşılıq verməsi tədvinə tərəfdar olmayan mühəddislərin bu mövzuya olan düşüncələrini dəyişdirmişdir.
Ayrıca bu cür hadisələr onları diqqətsiz və səmimiyyətsiz ravilərə qarşı daha təmkinli davranmağa, rəvayət etdikləri hədisləri kimdən aldıqlarını soruşmağa, bidətçilərin rəvayətlərinən uzaq durmağa vadar etmiş (Darimi, Müqəddimə, 38) və I əsrin ilk yarısından etibarən rəvayətdə isnad məsələsi gündəmə gəlmişdir.
İsnadın başlamasından etibarən Əhli Sünnətə mənsub ravilərin rəvayətləri qəbul görmüş, bidət əhlinin rəvayətləri alınmamışdır. (Müslim, Müqəddimə, 5)
Bunun nəticəsi olaraq hədisi bir ixtisas sahəsi olaraq görən kimsələr tərəfindən ravilər diqqətlicə izlənmiş, yaşayışları, dindarlıq və dürüstlükləri, bidətlə bağlılıqlarının olub-olmadığı, özəlliklə yalan danışıb-danışmadıqları, yaddaşlarının zəif olub-olmadığı araşdırılmış və beləcə, hələ I əsrdə cərh və tədil elmi yaranmış, bunun nəticəsində ravilərin tərcümeyi-halları haqqında geniş bir təcrübə meydana gəlmişdir.
Bu məktubun nəticəsi bilinməməklə bərabər Xəlifə Ömər b. Abduləziz böyük alimlərin hədisləri yazma işinə artıq qarşı çıxmayacağını anlayınca həm səmimiyyətsiz adamların hədislərə zərər verməsini önləmək, həm də o günə qədər bir yerə toplanmamış səhih hədisləri itib-batmaqdan xilas etmək üçün tədvin işini rəsmən başlatmaya qərar vermişdir. Xəlifə valilərə, Mədinə xalqına, tanınmış alimlərə və bu arada Mədinə valisi və qazısı Əbu Bəkr b. Hazma göndərdiyi yazıda alimlərin ölüb getməsi ilə hədisin yox olmasından qorxduğunu, bu səbəblə Hz. Peyğəmbərin (əsm) hədislərinin və sünnətlərinin araşdırılıb yazılmasını istədiyini ifadə etmişdir. (Darimi, Müqəddimə, 43; Buxari, Elm, 34; Xətib, Təqiyidül-ilim, s. 106)
Əshabın fətvalarını sünnət olduğu düşüncəsiylə yazan, hətta eşitdiyi hər rəvayəti qeyd etdiyi çox sayda kitaba sahib olan İbn Şihab əz-Zühri (ö. 124/742) yetişə bildiyi hədisləri toplayaraq xəlifəyə göndərmək surəti ilə onun əmrlərini ilk yerinə yetirən mühəddis olmuşdur. Ömər b. Abduləziz də yığılan bu hədislərin surətlərini çoxaldaraq çeşidli bölgələrə göndərmişdirş (İbn Abdulbər, I, 331)
Səhabələr tərəfindən qələmə alınan səhifələr bir yana, bir təsbitə görə I əsrin ikinci yarısı ilə II əsrin ilk yarısında 400 qədər mühəddis tərəfindən hədislərin yazıldığı artıq sənədləri ilə bilinməkdədir. (M. Mustafa əl-Azami. İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 58-161; İmtiyaz Ahmed, s. 416-590)
Səhabələr tərəfindən qələmə alınan səhifələr bir yana, bir təsbitə görə I əsrin ikinci yarısı ilə II əsrin ilk yarısında 400 qədər mühəddis tərəfindən hədislərin yazıldığı artıq sənədləri ilə bilinməkdədir. (M. Mustafa əl-Azami. İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 58-161; İmtiyaz Ahmed, s. 416-590)
Hədislərin tədvini tamamlananda bunların sistemli bir kitab halına gətirilməsi və beləcə axtarılan hədisləri asanlıqla tapmağa imkan verəcək üsulların inkişaf etdirilməsi istiqamətindəki çalışmalar üstünlük qazanmışdır.
Bəzi alimlər hədisləri mövzularına görə təsnif etməyə və bu şəkildə "müsənnəf" adı verilən növdə əsərlər yazmağa çalışarkən, bəziləri də hədisləri ilk raviləri olan səhabələrin adlarına görə sıralayaraq "müsnəd" deyilən növdə kitablar təlif etməyi üstün tutmişdurlar.
Bəzi alimlər hədisləri mövzularına görə təsnif etməyə və bu şəkildə "müsənnəf" adı verilən növdə əsərlər yazmağa çalışarkən, bəziləri də hədisləri ilk raviləri olan səhabələrin adlarına görə sıralayaraq "müsnəd" deyilən növdə kitablar təlif etməyi üstün tutmişdurlar.
III əsrdə təsnif edilən ən önəmli hədis kitabları olaraq Kütüb-i Sittə qəbul edilməkdədir. Bunların içində sadəcə səhih hədisləri toplamağı hədəfə alan Buxari ilə Müslimin əl-Camius-səhihləri Qurandan sonra İslamın ən mötəbər iki kitabı sayılır. Bu altı kitabın sıralamasında sonuncusu olaraq Malik b. Ənəsin əl-Muvattasını və ya Abdullah b. Abdurrəhman əd-Dariminin əs-Sünənini (əl-Müsnəd) göstərənlər olubsa da, daha geniş yayılmış qənaətə görə altıncı kitab İbn Macənin əs-Sünənidir. Digərləri Əbu Davudun əs-Sünəni, Tirmizinin əs-Sünən adı ilə də anılan əl-Camius-səhihi və Nəsainin əl-Müctəba adı ilə tanınan əs-Sünənidir.
Hədislərin Öyrədilməsi
Hədislərin Öyrədilməsi
İslamiyyəti daha geniş kütlələrə çatdırma məqsədi ilə başladılan əsgəri hərəkat nəticəsində hələ I əsr sona çatmadan İspaniyadan Mərkəzi Asiyaya qədər olan geniş torpaqların İslam coğrafiyasına qatılması səhabələri bu geniş torpaqlar boyunca yayılmağa məcbur etdi. Əshabın bir qismi bu torpaqlarda bir müddət qaldı və oraya məskunlaşdı. Hz. Peyğəmbərin (əsm) tələbələri olan səhabələrlə onların yetişdirdiyi tabiin nəslinin məskunlaşdığı bu coğrafi mərkəzlər böyük önəm qazandı.
Ancaq İslamiyyətin ilk mərkəzi olan Mədinənin özəl bir mövqeyi var idi. İlk dörd xəlifə ilə ən çox hədis rəvayət edənlərdən Əbu Hureyrə, Hz. Aişə, Abdullah b. Ömər və Əbu Səid əl-Xudri mədinədə yaşamışdırlar. Tabiin nəslinin "füqaha-i səba" adlandırılan yeddi böyük fəqihi və hədis elminə böyük xidmətləri ilə tanınan İbn Şihab əz-Zühri də Mədinənin yetişdirdiyi böyük alimlərdəndir.
Ancaq İslamiyyətin ilk mərkəzi olan Mədinənin özəl bir mövqeyi var idi. İlk dörd xəlifə ilə ən çox hədis rəvayət edənlərdən Əbu Hureyrə, Hz. Aişə, Abdullah b. Ömər və Əbu Səid əl-Xudri mədinədə yaşamışdırlar. Tabiin nəslinin "füqaha-i səba" adlandırılan yeddi böyük fəqihi və hədis elminə böyük xidmətləri ilə tanınan İbn Şihab əz-Zühri də Mədinənin yetişdirdiyi böyük alimlərdəndir.
Digər elm mərkəzlərindən Məkkədə Abdullah b. Abbas, Attab b. Əsid, İkrimə b. Əbu Cəhil və Osman b. Talha kimi səhabələr; Mücahid b. Cəbr, Ata b. Əbu Rəbah, Amr b. Dinar kimi tabiinlər; on min səhabənin ayaq basdığı rəvayət edilən Şam bölgəsində Muaz b. Cəbəl, Ubadə b. Samit və Əbud-Dərda kimi səhabələr; Əbu İdris əl-Həvlani, Ömər b. Abduləziz kimi tabiinlər; Əhli-Bədrdən yetmiş, Beyətür-rizvan əhlindən 300 nəfərin yetişdiyi Kufədə (İbn Sad, VI, 9) Hz. Əli, Sad b. Əbu Vaqqas, Abdullah b. Məsud kimi səhabələr; Əlkamə b. Qays, İbrahim ən-Nəhai və Şabi kimi tabiinlər; Bəsrədə Ənəs b. Malik, Əbu Musa əl-Əşari, İmran b. Husayn kimi səhabələr; Həsən-i Bəsri, İbn Şirin, Qatadə b. Diamə kimi tabiinlər hədislərin öyrədilməsinə xidmət etmişdirlər.
Digər elm mərkəzlərindən Misirdə Abdullah b. Amr b. As; Məğrib və Əndəlüsdə Mikdad b. Əsvəd, Misvər b. Məhrəmə və Sələmə b. Əqva; Buxara, Səmərqənd, Mərv, Herat, Rey, İsfahan kimi yerləri əhatə edən Xorasan və Mavəraənnəhr bölgəsində Bürəydə b. Husayb, Əbu Bərzə əl-Əsləmi və Hakəm b. Amr əl-Qıfari kimi səhabələr məskunlaşdıqları bu yerləri bir hədis öyrətmə mərkəzi halına gətirmişdirlər.
Səhabə nəslinin Hz. Peyğəmbərdən (əsm) şəxsən eşitmədiyi hədisləri digər səhabələrdən öyrənmək məqsədilə etdiyi səyahətlər daha sonrakı dönəmlərdə "tələbətül-hədis" və ya "rihlə" adı ilə davam etmiş, bu arada getdikləri elm mərkəzlərindəki bütün hədisləri öyrənib əzbərləyən güclü hədis hafizləri yetişmişdir. Hədis hafizi və fəqih Məkhul b. Əbu Müslim (ö. 112/730) köləlikdən azad edildikdən sonra Misir, İraq, Hicaz (Mədinə) və Şamı gəzmiş, öz ifadəsinə görə bu bölgələrdə rəvayət edilən hədislərin hamısını öyrənmişdir. (Əbu Davud, Cihad, 146)
Yetmiş beş illik ömrünün otuz dörd ilini müəyyən elm mərkəzlərində hədis təhsili ilə keçirən əndəlüslü mühəddis Baki b. Məhləd kimi hədis tələbələri az deyildir. Öz vətənlərində lap çox hədis alimi olsa belə, hədis tələbələrinin önəmli elm mərkəzlərini bəzən bir neçə dəfə gəzərək dövrün tanınmış mühəddislərindən hədis rəvayət etmələri bir adət halını almışdı. Ondan hədis öyrəniləcək mühəddis rəvayətlərini bir kitabda toplamış olsa da, bu kitabın mötəbər bir nüsxəsinin əvvəlcə surətini çıxarma, ardınca şəxsən mühəddisdən dinləmə və ya ona ərz etmə, yaxud daha sonrakı dövrlərdə inkişaf etdirilən üsullarla bir kitabın, ya da çeşidli kitabların rəvayəti üçün icazə alma ənənəsi təhsil müddətinin uzanmasına təsir etmişdir.
Digər elm mərkəzlərindən Misirdə Abdullah b. Amr b. As; Məğrib və Əndəlüsdə Mikdad b. Əsvəd, Misvər b. Məhrəmə və Sələmə b. Əqva; Buxara, Səmərqənd, Mərv, Herat, Rey, İsfahan kimi yerləri əhatə edən Xorasan və Mavəraənnəhr bölgəsində Bürəydə b. Husayb, Əbu Bərzə əl-Əsləmi və Hakəm b. Amr əl-Qıfari kimi səhabələr məskunlaşdıqları bu yerləri bir hədis öyrətmə mərkəzi halına gətirmişdirlər.
Səhabə nəslinin Hz. Peyğəmbərdən (əsm) şəxsən eşitmədiyi hədisləri digər səhabələrdən öyrənmək məqsədilə etdiyi səyahətlər daha sonrakı dönəmlərdə "tələbətül-hədis" və ya "rihlə" adı ilə davam etmiş, bu arada getdikləri elm mərkəzlərindəki bütün hədisləri öyrənib əzbərləyən güclü hədis hafizləri yetişmişdir. Hədis hafizi və fəqih Məkhul b. Əbu Müslim (ö. 112/730) köləlikdən azad edildikdən sonra Misir, İraq, Hicaz (Mədinə) və Şamı gəzmiş, öz ifadəsinə görə bu bölgələrdə rəvayət edilən hədislərin hamısını öyrənmişdir. (Əbu Davud, Cihad, 146)
Yetmiş beş illik ömrünün otuz dörd ilini müəyyən elm mərkəzlərində hədis təhsili ilə keçirən əndəlüslü mühəddis Baki b. Məhləd kimi hədis tələbələri az deyildir. Öz vətənlərində lap çox hədis alimi olsa belə, hədis tələbələrinin önəmli elm mərkəzlərini bəzən bir neçə dəfə gəzərək dövrün tanınmış mühəddislərindən hədis rəvayət etmələri bir adət halını almışdı. Ondan hədis öyrəniləcək mühəddis rəvayətlərini bir kitabda toplamış olsa da, bu kitabın mötəbər bir nüsxəsinin əvvəlcə surətini çıxarma, ardınca şəxsən mühəddisdən dinləmə və ya ona ərz etmə, yaxud daha sonrakı dövrlərdə inkişaf etdirilən üsullarla bir kitabın, ya da çeşidli kitabların rəvayəti üçün icazə alma ənənəsi təhsil müddətinin uzanmasına təsir etmişdir.
Bütün çətin imkanlara rəğmən mühəddislərin tükənməyən cəhdlərinin nəticəsində Hz. Peyğəmbərin (əsm) hədisləri bir yerə toplanmış, hədislər arasında rəvayət fərqləri azaldılmış, isnad zəncirlərinin boş yerə uzanması önlənmiş, bu arada hədisləri rəvayət edən şəxslərin həyatları, şəxsiyyətləri, məlumatlarının və hafizələrinin sağlamlıq dərəcəsi ən incə detallarına qədər təsbit edilmişdir.
Qısacası, hədislər Hz. Peyğəmbər (əsm) zamanından etibarən əzbərlənərək, yazılaraq və ən önəmlisi də yaşanaraq mühafizə edilmiş, əlimizdəki hədis qaynaqlarına qeyd edilmişdir. Bu mövzuda şübhəyə səbəb olacaq heç bir şey yoxdur. (bax: TDV İslam Ansiklopedisi, Hadis md.)
Yazının əsl halını görmək üçün buraya tıklayın.